Żyjemy w dobie nieustannie podsycanej rywalizacji, obecnego wokół nas współzawodnictwa, pogoni za sukcesem. Coraz silniej doświadczamy równocześnie potrzeby współpracy, porozumienia, spokoju w działaniu i możliwości zgodnej, pełnej zaufania pracy w zespole. Ken Robinson w swojej książce Kreatywne szkoły. Oddolna rewolucja, która zmienia edukację (Kraków 2015, Wyd. Element) wskazuje, że w edukacji jest miejsce na rywalizację, współzawodnictwo, tak jak w innych dziedzinach życia, ale podkreśla też, że edukacja, a przez nią człowiek, rozkwita w środowisku partnerstwa i współpracy.

Rodzi się zatem pytanie o to, ile współpracy i ile rywalizacji powinno być w procesie edukacji, by znaleźć równowagę, zdrowy balans, by edukacja nie była areną walki, a raczej polem doświadczania wspólnotowości i budowania pozytywnych relacji?

Warto uzmysłowić sobie, że jako członkowie różnych społeczności – rodzinnej, lokalnej, narodowej itd. funkcjonujemy uwikłani w różne zależności, relacje, potrzeby. Bywa, że my pomagamy innym, mamy na coś wpływ, o czymś decydujemy, a czasem przeciwnie to nam potrzebne jest wsparcie. Podobnie jest w procesie edukacji – bywa, że jeden uczeń może pomóc innym w wykonaniu zadania, opanowaniu nowej umiejętności, a w innej sytuacji to on potrzebuje dodatkowej pomocy, tłumaczenia. Tak właśnie wygląda nasze życie – czasem wpływamy na innych, czasem to my ulegamy wpływom. Czasem słuchamy, czasem mówimy. Czasem dzielimy zadania, czasem nam są one przydzielane. To stałe uwikłanie w różne społeczne konteksty sprawia, że kluczowe w budowanych relacjach (także tych edukacyjnych) są społeczne kompetencje osób owe relacje budujących – czyli nauczycieli, uczniów i rodziców. Co od nich zależy? Spróbujemy pokrótce się nad tym zatrzymać.

Nauczyciele:

• to oni inicjują większość procesów, choćby przez to, jakie stawiają sobie cele – w pracy dydaktycznej, wychowawczej czy opiekuńczej. W. Kozłowski zauważa, że cele edukacyjne mogą być określone w taki sposób, by skłaniały do kooperacji lub rywalizacji (Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, 1997, s. 911). To wybór, na który pośrednio wpływają organizatorzy całej edukacji, a także poszczególni nauczyciele planujący swoją codzienną pracę;
• wybór metod, które mogą „podkręcać” rywalizację (rankingi, porównania, konkursy, systemy motywacyjne) lub współpracę (umowy, projekty);
• podejmują decyzję, na rozwoju jakich kompetencji społecznych u siebie i uczniów będą się koncentrowali – czy będą rozwijali uważność, szacunek do drugiego człowieka, dialog, zdolność do kompromisów itd., czy raczej bezwzględność w dążeniu do celu;
• na jakie priorytety w swojej pracy postawią, czy okazywanie szacunku do ludzi uznają za generalną zasadę budowania relacji wychowawczych itp.

Uczniowie:

• dostrzeganie korzyści, poczucia sensu ze współpracy – co podnosi emocjonalne zaangażowanie we wspólne działania;
• jakość relacji z rówieśnikami, sympatia do kolegów wyzwala chęć współdziałania;
• posiadane umiejętności społeczne, w tym umiejętność rozwiązywania konfliktów, zdolność do dialogu – co pozwala „oczyszczać” atmosferę z pojawiających się sporów, różnic interesów;
• umiejętność działania w grupie, wpływ na przebieg projektów, podział zadań.

Rodzice:

• sposób wspierania dziecka w podejmowaniu decyzji, dokonywaniu wyborów;
• dawanie przykładu umiejętności współpracy i tłumaczenie jej znaczenia;
• uczenie szacunku dla ludzi i norm społecznych;
• unikanie podsycania rywalizacji, „wyścigu szczurów”, ale wspieranie, budowanie poczucia bezpieczeństwa.

To nie są pełne listy, ale ukazują kierunki poszukiwań i pożądane kompetencje, na rozwoju których warto skupić się w procesie wychowania (także w rodzinie) i edukacji. Budujmy wspólnotę uczącą się, uczmy rywalizacji w niezbędnym zakresie i w minimalnym stopniu, by nie zdominowała tego, co jest najbardziej kluczowe – współpracy, porozumienia i wzajemnego szacunku – czyli dobrych relacji.